Nhiều
lần, bệnh nhân của tôi rất quan tâm, lo ngại về việc thuốc “hết hạn”,
quá “đát”, cho dù trên lọ thuốc ghi rõ là còn vài ba ngày nữa mới hết
hạn. Về đến nhà, tôi mở tủ
lạnh ra, thì, ôi thôi, một mớ đồ ăn cũng đã “hết hạn”, và quá “đát”.
Bệnh nhân của tôi, nhiều người sẵn sàng quăng thuốc vào thùng rác, và “Mỹ con” nhà tôi cũng thế, nhanh tay vứt đồ ăn vào thùng rác cho dù có
những thức ăn đóng hộp chưa khui ra bao giờ.
Nhớ
lại thời còn ở Việt Nam, tôi đã từng đi lượm đồ ăn hay thuốc men từ
những “hầm bứa” mà quân đội Mỹ quăng đồ hết hạn vào đấy. Cho đến giờ
phút nầy tôi vẫn còn sống “nhăn răng”, chẳng chết con ma nào, và đang
viết bài “hết hạn” cũng nhờ vào những “của quý” lượm được từ những hố
rác ấy. Thế thì, đâu là giới hạn của sự an toàn của đồ ăn hay thuốc men
đã hết hạn?
Trước tiên hãy bàn về sự "quá hạn" đồ ăn
Ở
Mỹ, chỉ có thức ăn của trẻ sơ sinh thì mới “bắt buộc” (mandatory) ghi
ngày hết hạn. Một số tiểu bang cũng bắt buộc ghi ngày hết hạn trên các
thực phẩm chế biến từ sữa (diary products). Còn
lại, việc ghi ngày hết hạn trên nhãn hiệu của các loại thực phẩm chỉ có
tính cách “tự nguyện” mà thôi, voluntary system of labeling. Như thế,
trên lý thuyết, không ghi ngày hết hạn thì cũng chả sao!
Cũng
vì tính cách tự nguyện tự giác cho nên thực phẩm được dán nhãn, được tự
biên tự diễn theo nhiều cụm từ khác nhau, như "expiration date", "sell
by date”, "best if used by (or before) date”, "guaranteed fresh date”,
"pack date”… Tất cả những cụm từ nầy đều đặt nặng yếu tố phẩm chất của
thức ăn nhiều hơn là sự an toàn của thức ăn. Chúng không có nghĩa là tới ngày “hết hạn” ghi trên nhãn hiệu là đồ ăn sẽ biến thành chất độc. Tuy
nhiên, những cụm từ nầy nhằm để bảo vệ sự an toàn của nhà sản xuất thực
phẩm nhiều hơn là cho người tiêu thụ. Thứ nhất, sau ngày hết hạn, người
dùng có “chuyện gì” thì ráng chịu vì “I told you so”. Thứ nhì, một hình
thức doạ dẫm để người “yếu bóng vía” vứt đồ ăn vào thùng rác và đi mua
thêm thức ăn mới.
Để đơn giản hoá, hãy nhớ một số quy tắc chung cho thực phẩm được xem là an toàn để dùng, “sau ngày hết hạn” ghi trên nhãn:
-Sữa tươi có thể dùng một tuần sau ngày hết hạn.
-Trứng gà, từ 3 đến 5 tuần.
-Thịt
gà, thịt vịt, đồ biển phải nấu hay đông lạnh trong vòng một đến hai
ngày. Còn thịt bò, thịt heo phải nấu hay đông lạnh sau 3 đến 5 ngày. Một khi đồ ăn đã được đông lạnh thì sẽ giữ được vĩnh viễn bất kể ngày hết hạn.
Đồ
hộp, đồ đóng chai chưa khui có thể giữ được 18 tháng sau ngày hết hạn
nếu bảo quản trong chỗ mát. Nếu lon đồ hộp bị phồng lên là dấu hiệu có
vi trùng, thì phải vất bỏ cho dù chưa hết hạn.
Tất
cả các thức ăn khác, nhất là thức ăn do chính mình nấu nướng hay mua ở
tiệm về thì phải dựa vào sự nhận xét và phán đoán của người dùng bằng
cách quan sát, ngửi mùi và nếm. Nếu thấy không ổn thì quăng ngay. Đừng
có tiếc.
Vì
thế, để khỏi phải đương đầu với vấn nạn quá nhiều đồ ăn hết hạn, ta
không nên tích luỹ, đầu cơ nhiều đồ ăn nhất là các loại đồ ăn đóng hộp,
đóng bao, đóng bì. Riêng đồ ăn tươi thì chỉ nấu ăn vừa đủ bữa, và... ăn
ít lại! Ăn ít sống lâu, và đỡ stress vì phải lo chuyện thức ăn bị... hết
hạn.
Bây giờ bàn tới thuốc men "quá hạn"
Nói chung, bạn không mất mạng vì dùng thuốc quá hạn, trừ một vài trường hợp phải cẩn thận.
Dĩ
nhiên, tôi không khuyên bạn cứ uống bừa những thuốc quá hạn kỳ ghi trên
nhãn, và bạn phải hỏi thăm bác sĩ về những những loại thuốc đang uống,
nếu lỡ quá hạn có nguy hiểm gì hay không. Nếu
lỡ thì một vài viên “quá đát” cũng không sao, vì hầu hết thuốc không tự
dưng hết hiệu lực qua đêm sau ngày hết hạn, và cũng không tự dưng biến
thành thuốc độc, hay hôi thúi như đồ ăn ngay sau ngày hết hạn. Trong
lịch sử y khoa chưa có một loại thuốc hết hạn nào gây ra ngộ độc cả.
Trên thực tế, rất nhiều thuốc hết hạn đã cứu được rất nhiều mạng người ở
những nước nghèo, trong tình trạng khó khăn. Trong đó có cả tôi trong
thời kỳ chiến tranh Việt Nam!
Điều
đúng là thuốc càng để lâu càng mất dược tính. Những thành phần cấu tạo
nên thuốc có thể từ từ yếu đi theo thời gian vì thế dược tính không còn
đảm bảo 100% sau ngày hết hạn. Năm 2006, một nghiên cứu đăng trên tờ báo
dược khoa, Journal of Clinical Pharmacology cho thấy 88% thuốc, nếu bảo
quản trong điều kiện tốt vẫn còn hiệu lực tối thiểu 12 tháng, và trung
bình đến 5 năm sau ngày hết hạn. Một số thuốc vẫn còn hiệu lực lâu hơn
nữa. Một vài thí dụ nêu ra: thuốc trụ sinh Doxycyclin vẫn còn 80% dược
tính sau 20 năm, thuốc Cipro (ciprofloxacin) vẫn còn tốt sau 12 năm, và
thuốc phóng xạ muối potassium iodide vẫn còn hiệu lực sau 18 năm!
Tuy
nhiên, vấn đề là mỗi loại thuốc đều có một thời hạn hiệu lực khác nhau
sau ngày mãn hạn, và, khác với đồ ăn, bạn không thể nếm, ngửi, để biết.
Quy
tắc chung, những loại thuốc không cần toa bác sĩ như thuốc bổ, thuốc
nhức đầu Tylenol chẳng hạn, hay những loại thuốc dùng ngoài da, như kem
trị ngứa thì có thể dùng sau ngày hết hạn “một chút”. Ngoài ra tất cả
những loại thuốc trị bệnh, thí dụ như những loại thuốc trị bệnh tim,
thuốc trị dị ứng hen suyễn khẩn cấp chẳng hạn, thì không nên “liều mạng”
với chúng.
Sau đây là một số thuốc cần phải thay thế, sau ngày hết hạn:
Thuốc trị các bệnh thần kinh như phenytoin, carbamazepine, lamotrigine, và oxcarbazepine
Thuốc trị bệnh kinh phong như Dilantin, phenobarbital
Thuốc trị bệnh tim, Nitroglycerin
Thuốc loãng máu, Warfarin
Procan SR
Theophylline
Digoxin
Thuốc bướu cổ, Thyroid levothyroxine sodium
Paraldehyde
Thuốc ngừa thai, Oral contraceptives
Thuốc Epinephrine (Epi-Pen) trị dị ứng khẩn cấp như khi bị ong đốt chẳng hạn
Insulin
Các loại thuốc nhỏ mắt
Tương
tự như thức ăn, để khỏi phải lo lắng về thuốc men khi quá hạn, ta nên
tránh mua và “tàng trữ” lung tung những loại thuốc bổ linh tinh, lang
tang mà nghiên cứu cho thấy chẳng có ích lợi gì cả. Chúng ta ngộ độc vì uống qua nhiều... thuốc bổ chứ không phải vì thuốc quá hạn.
Riêng với thuốc của bác sĩ cho toa thì phải uống hết, uống đúng theo
lời dặn bác sĩ, không nên uống một phần toa thuốc một cách tuỳ hứng, vui
thì uống, buồn thì không.
Trong
cuộc sống, chúng ta có quá nhiều ngày “hết hạn” để nhớ, thí dụ như ngày
trả tiền “bill” điện nước, điện thoại, internet; ngày trả thuế... mà từ
ngữ Mỹ gọi là “deadline”. Ở Mỹ có hai cái deadline gần như chắc chắn,
đó là ngày trả thuế và ngày trả... nợ đời. Một cái có thể gia hạn được
còn một cái thì không.
Bạn
có biết, người ta dùng chữ “expiration date” để chỉ ngày hết hạn của
thuốc, nhưng trong y khoa, chúng tôi dùng chữ “expired” để nói về một
bệnh nhân vừa mới qua đời? Chúng ta đều biết, ai cũng có một ngày “hết
hạn”, chỉ khác với thuốc men và đồ ăn, ngày đó sẽ đến cho mỗi người, mà
khi chào đời, nhãn hiệu không ghi rõ. Vì thế, ta nên tận dụng từng giây
phút khi cuộc sống còn hiệu năng, còn tươi tốt, "best if used by (or
before) date”, "guaranteed fresh date”. Vì, khác với thuốc men và đồ ăn,
sau ngày hết hạn, là thật sự chấm hết, chúng ta không còn cơ hội để gia
hạn tiếp tục nữa. Bạn nhé
!
...
BS Hồ Ngọc Minh
