CHUYỆN I NGẮN , Y DÀI - CHÍNH TẢ & CẢI CÁCH
“Chữ “y” còn một chút này,
Chẳng cầm cho vững lại giày cho tan!” (Tập Kiều 3161, 3162)
Chuyện ‘i và y’ trong thiên hạ:
-Anh văn: “die” chết và “dye” nhuộm, phát âm giống nhau: “đai”.
-Pháp văn: “lire” đọc và “lyre” cây đàn ‘lia’, phát âm tương tự: “lia”.
Cũng tiếng Pháp: “Lion” sư tử nhưng “Lyon” tên thành phố đọc giống nhau: “li-ông”
(Cung Trầm Tưởng: “Ga Lyon đèn vàng. Tuyết rơi buồn mênh mang…”)
Cũng như:
-Hoa văn: 立栗厉例荔历沥利力痢,“lập, lật, lệ, lệ, lệ, lịch, lịch, lợi, lực, lỵ” đều đọc là: “lì”.
Chúng ta hãy suy gẫm điều này :
-Việt văn nên chăng như thiên hạ: “lí (nhí )” và “lý (do)”; ‘lí’và ‘lý’ đọc giống, viết khác?
Trong tiếng Việt hai nguyên âm /i/ và /y/ là đồng âm nên chính tả dễ nhầm lẫn.
Chúng ta kẻ viết ‘hi sinh‘, người viết ‘hy sinh’, song chẳng ai viết ‘hi synh’.
Để thống nhất đã có rất nhiều bài viết về cách xử dụng /i,y/, lắm khi rất dài, cặn kẽ.
Tôi nghĩ ta có thể trình bày vấn đề ngắn gọn, dưới một góc độ thực dụng.
I) CHÍNH TẢ ”I VÀ Y”
Tiếng Việt đơn âm nên mỗi âm tiết (syllable) là một từ (word).
Có 3 cách viết chính tả, tùy thuộc vị trí /i,y/ : 1)đứng đầu, 2) giữa, 3) cuối âm tiết.
Nếu là cuối thì phân biệt âm tiết đó có một hay nhiều nguyên âm .
1) Nguyên âm /i,y/ đứng đầu âm tiết:
Chỉ viết /y/ nếu là tiếng Hán Việt.
Vd: “ý, yên, yết , yếu”, và “ ì, im, in, ít, ỉu”.
Ngoại lệ: “yểng” = một loại chim.
2) Nguyên âm /i,y/ đứng giữa âm tiết:
Chỉ viết /y/ nếu giữa âm tiết có /u/.
Ví dụ: “ khuya, tuyết, xuyên, khuỷu”, và “xiếc, kiện, niêu, xíu, xinh”.
3) Nguyên âm /i,y/ đứng cuối âm tiết.
3.1) Đa nguyên âm. (cuối âm tiết có nhiều nguyên âm : đôi, ba).
-Sau /â/ luôn phải viết /y/, vd: mây, khuây (vì /ây/ đọc ngắn).
-Sau /a,u/ đơn giản nghe sao viết vậy:“tai/tay, xoài/xoay, quai/quay, thúi/thúy”.
Do chúng không phải đồng âm: /tai/ đọc chậm, kéo dài, /tay, tây/ đọc nhanh, ngắn.
Hệ luận: mọi trường hợp khác còn lại thì viết /i/, (cụ thể là sau o,ô,ơ,ư).
3.2) Đơn nguyên âm. (cuối âm tiết là một nguyên âm : đơn).
Nên viết Nam Kỳ Khởi Nghĩa hay Nam Kì Khởi Nghĩa, Nhà Lý hay Nhà Lí ?
Cách viết thống nhất có thể như sau:
Viết /i/ hoặc /y/ là tương đương sau các phụ âm “h k l m q t” của các từ Hán-Việt. (1)
Tuy nhiên /y/ thường được viết sau /k,l/: kỳ, kỷ…lý và sau từ thông dụng ‘Mỹ’.
Hệ luận: Viết /i/ mọi trường hợp khác: từ nôm và từ Hán Việt ngoài “hklmqt”.
II) CÁC CẢI CÁCH
a)Trong Nước.
Trường hợp ở cuối âm tiết, /i,y/ đứng sau một phụ âm là nguồn gốc gây tranh cãi từ lâu.
Một quyết định của bộ Giáo Dục năm 1984 dùng nguyên âm /i/ thay thế nguyên âm/y/, đặc biệt là nguyên âm [i] trong các âm tiết mở, theo quy định là phải viết i ngắn:
kĩ (thuật), lí (thuyết), mĩ (thuật), hi (vọng), (nghệ) sĩ…
Các nỗ lực đó có vẻ chỉ có hiệu quả giới hạn. Hiện tại cách dùng nguyên âm /i/ tràn lan chỉ được thấy trong các sách giáo khoa và các công bố khoa học.
Dân chúng phần đông, báo chí và ở hải ngoại tiếp tục dùng cách viết cũ, quen thuộc.
Cách viết cũ quen thuộc đã là phổ biến vào những năm đầu thế kỷ thứ XX và thời đó có hai quyển từ điển cùng in năm 1931 mà lại theo hai nguyên tắc chính tả khác nhau:
Hán Vịêt Từ Điển do Đào Duy Anh soạn và Việt Nam Tự Điển của Khai Trí Tiến Đức.
Uy tín của hai bộ từ điển đã kéo theo sự phân hóa về chính tả sau đó.
Theo Hán Việt Từ Điển của Đào Duy Anh thì sau các phụ âm h, k, l, m, q, t phải viết nguyên âm /y/nếu đó là tiếng Hán- Việt.
Vd: ly biệt và li ti, Mỹ quốc và mì sợi, Nam kỳ và kì cọ, quý vị và quì lạy.
Để dễ nhớ “hklmqt”, từ lâu người ta dùng câu “học mau lên kẻo ta quên”
Tôi thì dùng câu “Hoa Kỳ là một tân quốc”.
Việt Nam Tự Điển của Khai Trí Tiến Đức trái lại, viết /i/ đi theo các phụ âm “h, k, l, m, q, t”.
Theo tôi nhận định thì cả 2 cuốn từ điển đều nói đúng.
Thật vậy, ta vẫn viết: hi vọng hoặc hy vọng, quỉ sứ hoặc quỷ sứ, tỉ lệ hoặc tỷ lệ, ti chức hoặc ty chức, ủy mỵ hoặc ủy mị…. Do đó phải tổng hợp, dung hòa cho trường hợp hklmqt.
Dầu sao, tiếng Việt đồng âm, dị nghĩa nên viết xuống khác nhau là một điều tốt.
Vd: quỹ đạo và quỉ sứ, công ty và ti tiện, cũng như phân biệt Hán-Nôm.
Tiếng Anh không viết /i/cuối từ: my, fly, why… song cũng có: bikini, ski, stimuli (stimulus)…
Tiếng Pháp không viết /y/cuối từ: ami (bạn), lundi (ngày thứ 2) song cũng có : paddy (thóc), jury, vichy, whisky…
Có thể đó là cái đẹp trong chính tả, sự phong phú và đa dạng.
Tiếng Trung thì mỗi đồng âm có một chính tả riêng. Đọc là ‘lì’ song viết ra nhiều cách.
b) Nước Ngoài.
Một chính tả hoàn hảo là bám sát phát âm. Nhiều nước như Ý, Tây Ban Nha gần được vậy.
Tiếng Anh là một ngôn ngữ có chính tả phức tạp và bất quy tắc. Từ điển phải ghi cách đọc.
Vì khó nên tại Mỹ, Canada và nhiều nước học tiếng Anh, kể cả ở Việt Nam, thường tổ chức các kỳ thi “đánh vần” (spelling bee) lên đến cấp quốc gia cho các học sinh độ tuổi từ 8 đến 15.
Và thế kỷ 18 đã có phong trào đòi cải cách tiếng Anh và tiếng Pháp sao cho hợp lý, cách viết đúng với cách phát âm, nhưng đều thất bại.
Tháng 10-1989 thủ tướng Pháp Michel Rocard chỉ định một Thượng Hội Đồng Pháp Ngữ để chuẩn hóa nhiều điểm trong chính tả tiếng Pháp.
Đặc biệt tất cả dấu mũ /^/ trên các nguyên âm /u/ và /i/ đều gạch bỏ trừ phi là cần thiết cho sự phân biệt. Ví dụ: coût, abîme , sûr. (2)
Hàn lâm viện Pháp nhất trí chấp thuận các sửa đổi này và phán quyết như sau: “Chính tả hiện tại vẫn được thông dụng, và các khuyến nghị của Thượng Hội Đồng Pháp Ngữ chỉ được kích hoạt với các “từ” có thể viết cách khác mà không bị xem là viết sai hoặc là lỗi.”
Tuy vậy hiện nay người Pháp vẫn viết coût, abîme như cũ theo thói quen, ít khi viết cout, abime theo cách mới gạch bỏ dấu mũ trên /u/ và /i/. (2)
Tiếng Pháp có các từ viết cách nào cũng được: dîner hoặc diner, flûte hoặc flute.
Tiếng Anh thì viết rôle hay role, ameba hay amoeba, dísc hay dísk ... đều được.
Năm 1996 Hội Đồng Chính Tả Đức có cố gắng đơn giản hóa chính tả tiếng Đức, do đó dễ học hơn mà không cần thay đổi nhiều các quy tắc đã quen thuộc .
Các cải cách chính tả trở nên bắt buộc tại trường học và công sở.
Tuy nhiên có một chiến dịch chống đối và sự tranh tụng được đưa lên Tòa Án Hiến Pháp Liên Bang Đức.
Năm 1998 Tòa Án phán quyết do không có điều luật nào cai quản chính tả nên ở ngoài học đường, mọi người có thể viết chính tả theo ý mình thích. Tháng 3/2006 Hội Đồng Chính Tả Đức nhất trí rút bỏ các thay đổi gây tranh luận nhất về cải cách.
Nhiều quốc gia cố cải cách chính tả của mình nhiều ít, song cũng không mấy thành công.
III) KẾT
Ở nước ta chuyện cải cách chính tả đã được hội thảo trước đó năm ba lần song bất thành và sau cùng quyết định của bộ GD năm 1984 đã trên 30 năm qua thì cho kết quả vẫn giới hạn.
Tôi thì nghĩ quyết định ấy về /i.y/ không thật là cần thiết, do không thể áp đặt trong cộng đồng và sự kiện ở mỗi môi trường chính tả viết mỗi khác, gây lẫn lộn, làm rối rắm thêm vấn đề.
Nói cải cách để hợp lý thì lại cần viết /tăi thay tay/, /tâi thay tây/, /coai thế quai/ v.v…
Thật sự không có nhu cầu cải cách hoặc cách mạng chính tả mà điều có thể làm là những điều chỉnh chính xác, giới hạn, tôn trọng lịch sử cũng như bản chất của ngôn ngữ , trong quá khứ và trong tương lai của ngôn ngữ.. .khiến sự sử dụng trở nên vững chắc, thoải mái.
Song thống nhất chính tả là một điều cần thiết. Ở các nước Anh, Pháp, Đức…trên các ấn phẩm luôn hoàn hảo về chính tả. Trên máy vi tính có chế độ kiểm tra chính tả và văn phạm.
Một từ có 2 cách viết là chuyện có thể xẩy, điều phải làm là chúng ta thống nhất trước.
Một thói quen chưa hợp lý song nếu được đa số theo lâu dài thì trở thành hợp lý.
“Chữ “y” còn một chút này, Chẳng cầm cho vững lại giày cho tan ! “
Chính tả đã thành hình thì để nó tự sửa mà không cần đến cào ngang định hướng.
Ngạn ngữ có câu: “Chớ dời một vạch mốc đá xây cũ do tiền nhân dựng lên”
(Do not move an ancient boundary stone set up by your forefathers).
Lê Bá Vận
